کارکردهای متمایز قافیه و ردیف دوبیتی‏ های عامه در لفظ و معنا

بررسی جنبه‏های ساختاری و عناصر شاعرانه در دوبیتی ها ، به دلیل جایگاه آن در اتصال شعر رسمی و عامه، می‏تواند برخی از ویژگی‏های متمایز این دو حوزه را تبیین کند. باتوجه به اهمیت نقش قافیه و ردیف در این قالب، در این مقاله به روش تحلیلی- مقایسه‏ای، ضمن بررسی بیش از 3،000 دوبیتی عامه، زوایایی چون شباهت‏ها و تفاوت‏های لفظی و معنایی و تسامح‏های مرسوم در موسیقی کناری آن ها، متناسب با تفاوت اقلیم، تحلیل و با ادب رسمی مقایسه شده است. خلاف جلوه‏های جغرافیایی، روستایی، فردی و طبیعی، مباحث ایدئولوژیک، فلسفی، اجتماعی و شهری در موسیقی کناری دوبیتی‏های عامه نمود ندارد. از جنبه‏های تمایز کله‏فریادهای خراسان، نگاه نسبتاً زمینی به معشوق و اشارۀ مستقیم به نام زنان در جایگاه ردیف است. همچنین در شروه‏ها، اصرار بر برخی التزام‏های آوایی و همچنین استفاده از تلمیح و جناس (به‏ویژه جناس مرکب) بسامد بسیاری دارد. از تسامح‏های لفظی مرسوم در قافیه‏گزینی، شگردهایی همچون استفاده از ردیف به جای قافیه، رعایت نکردن حرف قبل از روی، تکیه بر حرف یکسان قبل از روی، استفاده از ضمایر، شناسه‏ها به جای قافیه و حذف صامت میانی، ویژۀ شعر عامه است و در دوبیتی‏های رسمی کمتر از آن‏ها استفاده شده است.